Plütonik (Evreler) Olaylar

Plütonik olayları değişik basınç ve sıcaklık şartları altında 4 evrede incelemek mümkündür. Bunlar;

1. Likit mağmatik evre
2. Pegmatitik evre
3. Pnömatolitik evre
4. Hidrotermal evre

 

 

1. Likit mağmatik evre

(Likuasyon) Bazaltik bileşimli bir mağmadan sıcaklığın 900 ºC’ye kadar düşmesi esnasında ilk kristalleşme evresi yer alır. Peridotit, pirolusit, gabro (dunit) gibi bazik bileşimli derinlik kayaçları ve ayrıca kromit, ilmenit gibi cevher yatakları oluşur. Bu evrede gaz basıncı esas kristalleşme evresi gelir. Bu evrede nötr (intermediyer) gabro – norit ve asit bileşimli diyorit, siyenit, granit gibi kayaçlar oluşurlar.

 

Gaz basıncı ilk kristalleşme evresine kıyasla daha yüksek bir değer taşır. Esas kristalleşme evresinden sonra magmanın büyük bir kısmı kristalleşmiş ve geriye uçucu bileşen gaz ve buhar bakımından zengin bir artık çözelti kalmıştır. Burada gaz basıncının üstteki kayaçlara uyguladığı basınçtan daha yüksek olması halinde gaz ve buharlar magmadan ayrılırlar. Kayaçlardaki yarık ve çatlaklardan kaçarak bazen yeryüzünde patlamalar halinde gaz püskürmelerine veya diğer volkanik faaliyetlere yol açarlar.

 

a) Lükuasyon

b) İlk Kristalleşme (1300 ºC – 900 ºC)

c) Esas Kristalleşme (900 ºC – 700 ºC)

mağma kristalleşmeleri kabaca,

 

a) İlk / protokristalleşme safhası (1000 ºC – 800 ºC)

b) Son / tek kristalleşme safhası (800 ºC – 400 ºC)

şeklinde iki safhaya ayrılır. Bunlar;

 

1) Protokristalleşme safhası: (1000 ºC – 800 ºC) Az silisli mineraller veren elementleri şöyle sıralayabiliriz.

• Egemen elementler: Mg, Si, Fe, Ni
• Önemli elementler: C, O, Ca, Cr, Pt, Na, Al, P, S, C, V
• Tamamlayıcı elementler: Sc, Co, Cu, Zn, Ge, Mo
• Tali elementler: Sr, Zr, Nb, Ag, Ta, W, Re

 

2) Tek / son kristalleşme safhası: Son veya tek kristallenme evrelerinde şu elementler yüksek silis kayaçlarını oluştururlar.

• Egemen elementler: Al, O, Si, P, Na, K, Li
• Önemli elementler: H, Be, B, Mn, Y, Zr, Hf
• Tamamlayıcı elementler: S, Ca, Ti, Fe, Ga, Rb, Cs, Nb, Ta, Mo, Sn, W, T, U.

 

Bu evrede ilk erede görülen hakim elementlerin azaldığı veya önemlilerinin kaybolduğu görülür.

 

2. Pegmatitik evre (700 ºC – 550 ºC)

Birden bire herhangi bir basınç azalması olmadığı taktirde 700 ºC‘nin altında (700 ºC – 550 ºC) son derece akıcı ve hareketli olan gaz çözeltiler meydana gelir. Bunlar gerek çevre kayaçlarının ve gerekse katılaşmış magmatik kayaçların yarık ve çatlaklarına girerek ekonomik değere sahip olan turmalin, topaz, beril gibi mineraller ile Sn, U, Th, F, Ta, Nb, Li, B, NTE gibi ender elementleri içeren cevher yataklarını oluştururlar.

 

3. Pnömatolitik evre (Son kristalleşme evresi) (550 ºC – 400 ºC):

Magmatik farklılaşmada gaz basıncının maksimum olduğu ve sıcaklığın 550 ºC – 400 ºC arasında olduğu evredir. Bu evrede özellikle buhar bakımından zengin çözeltiler komşu / yan kayaçlar içinde büyük bir basınçla girerek onları geniş ölçüde değişikliğe uğratırlar. Çevre / yan kayaçlar içine bir madde getirimine (metasomatizma) sebep olan bu evrede, kontakt metamorfizma önemli bir yer tutar.

 

Bu evrede başlıca Sn, Mo, Wo, Pb, Cu, Au, Ag damarları ile turmalin, topaz ve benzeri mineraller oluşur.

 

4. Hidrotermal evre (400 ºC – 0 ºC):

Mağmatik farklılaşmada sıcaklık ve gaz basıncının gittikçe azaldığı son evre hidrotermal evredir.

 

Çok seyreltilmiş durumda olan (sulu) çözeltiler çevre kayaçlar içine kolayca girer. Çatlak veya boşluklarda yeni mineraller oluşturur veya mevcut minerallerin değişimine (raplasman) sebep olurlar.

 

Bu evrede oluşan maden yatakları özellikle Au, Ag, Cu, Pb, Zn kısmen U, Sb, As, Bi, Fe oldukça önem taşırlar.

 

Plütonik evredeki kristallenme bileşenlerin bu şekilde yüzey sıcaklığına kadar kristallenmeleri ile son bulur. Bundan sonra magmadan geriye kalan suların (jüvenil sular) veya magmanın ısıttığı suların dolaşım faaliyetleri mevcut görülebilir. Doğada en fazla rastlanan derinlik kayaçları granitlerdir. Bunlar;

• Ya bazik bileşimli ana magmanın magmatik farklılaşması ile,
• Veya granit bileşimli kayaçların (killi şistler) derinlere inerek orada erimeleri (anateksi) ile,
• Ya da hidrotermal evreye ait granitik bileşimli artık (bakiye) eriyiklerin komşu kayaçları metasomatizma ile tamamen granitleştirmesiyle oluşurlar.