Belirli fiziksel, kimyasal ve biyolojik koşullara sahip olan, bu özellikleri ile bitişik alanlardan ayırt edilebilen ve tortuların çökelmesine uygun su üstü veya su altındaki jeomorfolojik bölgeye sedimanter ortam denir.

Tortul kayaç oluşumuna katkıda bulunan süreçleri ve koşulları tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Tortul kayaç oluşumunun nasıl meydana geldiğini ve hangi tortul kayaç türlerinin oluştuğunu anlamak için önemlidir.

Sedimanter Ortamın Sınıflandırılması

Bu ortamların sınıflandırılmasını şu tabloda rahatlıkla gösterebiliriz;

Tortul (Sediman) kayaçların oluştuğu ortamlar

Tortul kayaçlar (sediman), magmatik ve metamorfik kayaların yanı sıra üç ana kaya türünden biridir. Oluşan okyanus bası Dünya yüzeyindeki veya yakınındaki sedimanlar veya diğer süreçler tortul kayaçların oluşmasını sağlamakta.

Karasal tortul kayaçlar

Karasal tortul kayaçlar, akarsular, göller ve çöllerde oluşur. Kumtaşı, silttaşı ve şeyl, karasal tortul kayaların en yaygın türleridir. Akarsularda, kumtaşı, silttaşı ve şeyl, akarsu yataklarında birikir. Göllerde, kumtaşı, silttaşı ve şeyl, göl tabanlarında birikir. Çöllerde, kumtaşı, silttaşı ve şeyl, rüzgar tarafından taşınan kum ve siltten oluşur.

Denizel tortul kayaçlar

Denizel tortul kayaçlar, deniz ortamlarında oluşur. Kireçtaşı, dolomit, tebeşir, kaya tuzu ve evaporitler, denizel tortul kayaların en yaygın türleridir. Kireçtaşı, deniz canlılarının iskeletlerinden oluşur. Dolomit, kireçtaşının kalsiyum karbonat ve magnezyum karbonat karışımından oluşur. Tebeşir, ince taneli kireçtaşı veya siltli kireçtaşı olarak tanımlanır. Kaya tuzu, sodyum klorür mineralinden oluşur. Evaporitler, suyun buharlaşmasıyla oluşan minerallerden oluşur.

Hidrotermal tortul kayaçlar

Hidrotermal tortul kayaçlar, sıcak su kaynaklarında ve şelalelerde oluşur. Traverten, kalsiyum karbonat mineralinden oluşur. Oolit, küresel veya oval şekilli, kalsiyum karbonat minerallerinden oluşur. Pisolit, daha büyük, küresel veya oval şekilli, kalsiyum karbonat minerallerinden oluşur.

Sedimanter derken neyi kastediyorsunuz? Sedimanter nedir?

Tortuya benzeyen veya tortu içeren özelliktedir. Kayaların su, buz veya rüzgârla biriken mineral ve organik parçaların birikmesi ve sağlamlaşması ile oluşan magmatik, metamorfik kayaçlarında parçalanmasıyla tortu kayaçların oluşmasına katkı sağlar.

Sedimanter, tortul anlamına gelir. Tortul kayaçlar, Dünya’nın yüzeyinde bulunan en yaygın kaya türüdür. Bu kayaçlar, Dünya’nın yüzeyindeki çeşitli jeolojik süreçlerin bir sonucu olarak oluşur. Bu süreçler, akarsular, rüzgarlar, buzullar ve okyanus akımları gibi dış kuvvetlerdir. Tortul kayaçlar, bu süreçler tarafından taşınan ve çökeltilen materyallerden oluşur.

Sedimenter kayaçlar, Dünya’nın jeolojik tarihini, iklimi, yaşamını ve çevresini anlamamıza yardımcı olur. Bu kayaçlar, Dünya’nın yüzeyinin nasıl oluştuğuna, kıtaların nasıl hareket ettiğine ve iklimin nasıl değiştiğine dair ipuçları verir. Ayrıca, Dünya’nın yaşamını anlamamıza yardımcı olur. Örneğin, tortul kayaçlar, Dünya’nın geçmiş iklimleri hakkında bilgi verebilir. Kayaçlardaki fosiller, geçmişte yaşamış bitki ve hayvan türleri hakkında bilgi verebilir. Kimyasal bileşimler, geçmişteki iklim koşulları hakkında bilgi verebilir.

Tortul oluşum süreçleri

Süreçler, yani ayrışma, erozyon, kristalleşme, çökelme ve taşlaşma tortul kayaç ailesini oluşturur. Tortul kayaçların oluşum süreçleri;

1) önceden var olan kayaların ayrışması,

2) ayrışma ürünlerinin taşınması,

3) malzemenin çökelmesi, ardından

4) sıkıştırma ve

5 ) bir kaya oluşturmak için tortunun sementasyonunun ürünüdür.

Tortul kayaçlar, oluştukları ortama göre üç ana gruba ayrılabilir:

Karasal tortul kayaçlar: Bu kayaçlar, karasal ortamlarda oluşur. Kumtaşı, silttaşı, şeyl ve kömür, karasal tortul kayalara örnektir.

Denizel tortul kayaçlar: Bu kayaçlar, deniz ortamlarında oluşur. Kireçtaşı, dolomit, tebeşir, kaya tuzu ve evaporitler, denizel tortul kayalara örnektir.
Hidrotermal tortul kayaçlar: Bu kayaçlar, sıcak su kaynaklarında ve şelalelerde oluşur. Traverten, oolit ve pisolit, hidrotermal tortul kayalara örnektir.

Tortul (Sedimanter) kayaçların özellikleri

Kırıntılı bir tortul kayanın oluşumunda dört temel süreç söz konusudur: esas olarak dalgaların sürtünmesinden kaynaklanan aşınma (erozyon) , tortunun bir akıntıyla taşındığı taşıma, tortunun bir kaya oluşturmak için sıkıştırıldığı çökelme ve sıkıştırma.

Tortul kayaların bazı özellikleri şunlardır:

Tabakalıdırlar. Tortul kayaçlar, genellikle tabakalara ayrılmıştır. Bu tabakalar, kayanın oluştuğu süre boyunca çökeltilen materyallerin birikmesinden kaynaklanır.
Kristaller yoktur. Tortul kayaçlar, genellikle kristaller içermez. Bunun nedeni, bu kayaların genellikle mineral parçacıklarının bir araya gelmesiyle oluşmasıdır.
İçlerinde fosiller bulunur. Tortul kayaçlar, genellikle fosiller içerebilir. Fosiller, geçmişte yaşamış bitki ve hayvan kalıntılarından oluşur.

Tortul kayaçlar, üç ana gruba ayrılabilir:

Klastik tortul kayaçlar: Bu kayaçlar, mineral veya kaya parçacıklarının bir araya gelmesiyle oluşur. Kumtaşı, silttaşı ve şeyl, klastik tortul kayalara örnektir.

Kimyasal tortul kayaçlar: Bu kayaçlar, sudaki çözünmüş maddelerden çökelme yoluyla oluşur. Kireçtaşı, dolomit, sülfatlar ve tuz, kimyasal tortul kayalara örnektir.
Organik tortul kayaçlar: Bu kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarından oluşur. Kömür, turba ve tebeşir, organik tortul kayalara örnektir.

Yaygın tortul kayaçlara örnek

Yaygın tortul kayaçlar arasında kumtaşı, kireçtaşı ve şeyl bulunur. Bu kayalar genellikle nehirlerde taşınan ve göllerde ve okyanuslarda biriken tortular olarak başlar. Çökeltiler gömüldüğünde su kaybeder ve kaya oluşturmak için çimentolanır. Tüflü kumtaşları volkanik kül içerir. Breş, çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ve şeyl gibi kırıntılı tortul kayaçlar, mekanik ayrışma döküntülerinden oluşur. Kaya tuzu, demir cevheri, çört, çakmaktaşı, bazı dolomitler ve bazı kireçtaşları gibi kimyasal tortul kayaçlar, çözünmüş malzemeler çözeltiden çökeldiğinde oluşur.

Yaygın tortul kayaçlara örnek:

Kumtaşı: Kumtaşı, kum tanelerinden oluşan bir tortul kayadır. Akarsu yatakları, plajlar ve çöllerde bulunabilir. Kumtaşı, inşaat, beton yapımı ve yol yapımında kullanılır.
Kireçtaşı: Kireçtaşı, kalsiyum karbonat mineralinden oluşan bir tortul kayadır. Deniz ortamında yaygın olarak bulunur. Kireçtaşı, inşaat, mermer ve kireç yapımında kullanılır.
Dolomit: Dolomit, kalsiyum karbonat ve magnezyum karbonat minerallerinden oluşan bir tortul kayadır. Deniz ortamında da yaygın olarak bulunur. Dolomit, inşaat, kireç ve magnezyum üretiminde kullanılır.

Şeyl: Şeyl, kil minerallerinden oluşan bir tortul kayadır. Karasal ortamlarda yaygın olarak bulunur. Şeyl, seramik, fayans ve kil tuğla yapımında kullanılır.
Traverten: Traverten, kalsiyum karbonat mineralinden oluşan bir tortul kayadır. Sıcak su kaynaklarında ve şelalelerde bulunur. Traverten, süsleme ve heykel yapımında kullanılır.
Kaya tuzu: Kaya tuzu, sodyum klorür mineralinden oluşan bir tortul kayadır. Deniz ortamında ve karasal ortamlarda bulunabilir. Kaya tuzu, yemek pişirmek, sanayi ve gübre yapmak için kullanılır.

Sedimanter kayaçların 2 dokusu nedir?

Doku, bir tortul kayanın ayrı taneciklerinin veya parçacıklarının boyutu, şekli ve düzenlemesi (paketleme ve yönelim) gibi kayanın fiziksel yapısını ifade eder. Tortul kayaçlar için iki ana doğal doku grubu vardır: kırıntılı (veya parçalı) ve klastik olmayan (esasen kristal).

Sedimanter kayaçların iki ana dokusu vardır:

Klastik doku: Bu doku, mineral veya kaya parçacıklarının bir araya gelmesiyle oluşur. Kumtaşı, silttaşı ve şeyl, klastik dokulu tortul kayalara örnektir.

Kimyasal doku: Bu doku, sudaki çözünmüş maddelerden çökelme yoluyla oluşur. Kireçtaşı, dolomit, sülfatlar ve tuz, kimyasal dokulu tortul kayalara örnektir.

Klastik doku, tortul kayaların en yaygın dokusudur. Bu doku, mineral veya kaya parçacıklarının bir araya gelmesiyle oluşur. Parçacıklar, akarsular, rüzgarlar veya buzullar tarafından taşınır ve çökeltilir.

Klastik doku, aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

Grit: Bu doku, 2 mm ile 64 mm arasında değişen büyüklükte parçacıklar içerir. Kumtaşı, grit dokulu bir tortul kayadır.
Silt: Bu doku, 0,063 mm ile 0,004 mm arasında değişen büyüklükte parçacıklar içerir. Silttaşı, silt dokulu bir tortul kayadır.
Şeyl: Bu doku, 0,004 mm’den küçük parçacıklar içerir. Şeyl, şeyl dokulu bir tortul kayadır.

Kimyasal doku, tortul kayaların ikinci en yaygın dokusudur. Bu doku, sudaki çözünmüş maddelerden çökelme yoluyla oluşur. Çözünmüş maddeler, suyun buharlaşması veya suyun sıcaklığındaki bir değişiklik nedeniyle çökelebilir.

Kimyasal doku, aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

Kireçtaşı: Bu doku, kalsiyum karbonat mineralinden oluşur. Kireçtaşı, deniz ortamında yaygın olarak bulunur.
Dolomit: Bu doku, kalsiyum karbonat ve magnezyum karbonat minerallerinden oluşur. Dolomit, deniz ortamında da yaygın olarak bulunur.

Sülfatlar: Bu doku, sülfat minerallerinden oluşur. Sülfatlar, deniz ortamında ve karasal ortamlarda bulunabilir.
Tuzlar: Bu doku, tuz minerallerinden oluşur. Tuzlar, karasal ortamlarda yaygın olarak bulunur.

Tortul kayaçların rengi

Kahverengi, siyah veya çok koyu gri kayaçlar, büyük konsantrasyonlarda organik madde (çürümüş bitki ve / veya hayvansal madde) içerebilir ve genellikle oksijensiz bir ortamda biriktirilir. En iyi örnek kömürdür, ancak diğer örnekler siyah ve çok koyu gri şeylleri içerir.

Tortul kayaçların rengi, aşağıdaki faktörler tarafından belirlenir:

Mineral bileşimi: Tortul kayaların rengi, kayayı oluşturan minerallerin renklerinden etkilenir. Örneğin, kireçtaşı, kalsiyum karbonat mineralinden oluşur ve beyaz veya gri renktedir. Kumtaşı, kuvars mineralinden oluşur ve sarı, kahverengi veya kırmızı renkte olabilir.
Organik madde içeriği: Tortul kayalarda organik madde bulunursa, kayanın rengi siyah veya kahverengi olabilir. Örneğin, kömür, bitki ve hayvan kalıntılarından oluşur ve siyah renktedir.
Oksitlenme durumu: Tortul kayalarda demir oksit bulunursa, kayanın rengi kırmızı, turuncu veya kahverengi olabilir. Örneğin, demir oksitli kumtaşı, kırmızı renktedir.

Tortul kayaçların renkleri, aşağıdaki gibi kategorilere ayrılabilir:

Açık renkli tortul kayalar: Bu kayalar, beyaz, gri veya sarı renktedir. Kumtaşı, kireçtaşı ve kaya tuzu, açık renkli tortul kayalara örnektir.

Koyu renkli tortul kayalar: Bu kayalar, siyah, kahverengi veya kırmızı renktedir. Kömür, demir oksitli kumtaşı ve şeyl, koyu renkli tortul kayalara örnektir.

Tortul kayaçların ekonomik önemi ve değeri

Tortul kayaçlar, yumuşak ve kesilmeleri kolay oldukları için yapı malzemesi olarak kolaylıkla kullanılabildikleri için ekonomik açıdan önemlidir. Su ve petrol gibi önemli minerallerin bulunabileceği tortul havzalarda genellikle gözenekli ve geçirgen rezervuarlar oluşturur. Tortul kayaçlar ayrıca petrol, yeraltı suyu, yapı malzemeleri ve alüminyum, altın, demir ve diğerleri gibi ekonomik açıdan değerli maden yatakları kaynağı olarak önemli ticari değere sahiptir.

Tortul kayaçların ekonomik önemi ve değerinin bazı örnekleri şunlardır:

İnşaat: Tortul kayaçlar, inşaatta yaygın olarak kullanılmaktadır. Kumtaşı, beton yapmak için kullanılır. Kireçtaşı, duvarlar ve tavanlar için kullanılır. Mermer, süsleme için kullanılır.

Sanayi: Tortul kayaçlar, sanayide de yaygın olarak kullanılmaktadır. Kil, seramik ve porselen yapmak için kullanılır. Tuz, yemek pişirmek için kullanılır. Petrol ve doğal gaz, yakıt olarak kullanılır.
Tarım: Tortul kayaçlar, tarımda da kullanılmaktadır. Fosforit, gübre yapmak için kullanılır. Kalker, topraktaki asitliği nötralize etmek için kullanılır.
Diğer: Tortul kayaçlar, diğer çeşitli uygulamalarda da kullanılmaktadır. Örneğin, tebeşir, yazı yazmak ve çizmek için kullanılır. Akik, süsleme için kullanılır.

Tortul kayaçlar bize geçmiş hakkında ne anlatır?

Sedimanter kayaçlar bize yaklaşık geçmiş Dünya yüzeyinde ortamlar. Bu nedenle geçmiş iklimin, yaşamın ve Dünya yüzeyindeki büyük olayların birincil hikaye anlatıcılarıdırlar. Her ortam türünün, içinde belirli tortu türünün birikmesine neden olan belirli süreçleri vardır.

Tortul kayaçlar, Dünya’nın yüzeyindeki çeşitli jeolojik süreçlerin bir sonucu olarak oluşur. Bu süreçler, akarsular, rüzgarlar, buzullar ve okyanus akımları gibi dış kuvvetlerdir. Tortul kayaçlar, bu süreçler tarafından taşınan ve çökeltilen materyallerden oluşur. Farklı minerallerden oluşur. Bu mineraller, kayanın oluştuğu jeolojik ortamdan etkilenir.

Örneğin, deniz ortamında oluşan tortul kayalar, kireçtaşı ve dolomit gibi kimyasal mineraller bakımından zengin olma eğilimindedir. Karasal ortamlarda oluşan tortul kayalar ise kuvars, feldispat ve kil mineralleri bakımından zengin olma eğilimindedir. Tortul kayaçlar, fosiller içerebilir. Fosiller, geçmişte yaşamış bitki ve hayvan kalıntılarından oluşur. Fosiller, geçmiş yaşam hakkında önemli bilgiler sağlar.

En eski tortul kaya tabakası hangisidir?

Üst üste gelme ilkesi, en eski tortul kaya birimlerinin en altta ve en gençlerinin üstte olduğunu belirtir. Buna dayanarak, C katmanı en eskisidir, ardından B ve A gelir.

En eski tortul kaya tabakası, Isua Greenstone Belt olarak bilinen bir bölgede Grönland’da bulunur. Bu kayalar, yaklaşık 3,8 milyar yıl önce, Dünya’nın oluşumundan kısa bir süre sonra oluşmuşlardır. Isua Greenstone Belt, kayaların kimyasal bileşimi ve fosil içeriği ile Dünya’nın en eski kayalarından biri olarak kabul edilir.

Isua Greenstone Belt’te bulunan en eski tortul kayalar, kuars ve feldispat minerallerinden oluşan kumtaşlarıdır. Bu kumtaşları, muhtemelen akarsular tarafından taşınan materyallerden oluşmuştur. Isua Greenstone Belt’te bulunan diğer tortul kayalar arasında, kireçtaşı, dolomit ve demir oksitli kayalar bulunur.

Isua Greenstone Belt’teki tortul kayalar, Dünya’nın erken jeolojik tarihine dair önemli bilgiler sağlar. Bu kayalar, Dünya’nın ilk atmosferinin ve okyanuslarının nasıl oluştuğuna dair ipuçları verebilir. Ayrıca, Dünya’nın ilk yaşam formlarının ortaya çıkışı hakkında da bilgi sağlayabilirler. Isua Greenstone Belt’in dışında, dünyanın başka yerlerinde de yaklaşık 3,8 milyar yıl öncesine tarihlenen tortul kayalar bulunmuştur. Örneğin, Avustralya, Kanada ve Hindistan‘da bulunan tortul kayalar, Isua Greenstone Belt’teki kayalarla benzer özelliklere sahiptir.

Tortul Kayaçların Mineralojisi

Kararsız Otojenik Mineraller	Alçıtaşı

Kararlı Otojenik Mineraller	Ortoklaz
	Muskovit
	Kuvars
	Kil Mineralleri

Tortul kayaları oluşturan yaygın mineraller şunlardır:

Kırıntılı mineraller: Kırıntılı mineraller, diğer kayaların parçalarından oluşur. Bu mineraller, akarsular, rüzgarlar veya buzullar tarafından taşınır ve çökeltilir. Kırıntılı mineraller arasında kuvars, feldispat, kil mineralleri ve kaya parçaları bulunur.

Kimyasal mineraller: Kimyasal mineraller, sudaki çözeltilerden çökelir. Bu mineraller arasında kireçtaşı, dolomit, sülfatlar ve tuzlar bulunur.
Organik mineraller: Organik mineraller, bitki ve hayvan kalıntılarından oluşur. Bu mineraller arasında kömür, petrol ve doğal gaz bulunur.

Tortul kayaların mineral bileşimi, kayanın oluştuğu jeolojik ortamdan etkilenir. Örneğin, deniz ortamında oluşan tortul kayalar, kireçtaşı ve dolomit gibi kimyasal mineraller bakımından zengin olma eğilimindedir. Karasal ortamlarda oluşan tortul kayalar ise kuvars, feldispat ve kil mineralleri bakımından zengin olma eğilimindedir.

Tebeşir tortul bir kaya mıdır? Tebeşirin kimyasal adı nedir?

Tebeşir yumuşak, beyaz, gözenekli, tortul bir karbonat kayadır, mineral kalsitten oluşan bir kireçtaşı şeklidir. Batı Avrupa’daki Kretase yataklarında görüldüğü gibi tebeşir, yatak kalınlığındaki tortul kireçtaşları arasında alışılmadık bir durumdur. Tebeşirin kimyasal adı kalsiyum karbonat olup rengi beyaz, kokusuz toz veya renksiz kristaller olarak görünür.

Tebeşirin kimyasal adı kalsiyum karbonattır (CaCO3). Kalsiyum karbonat, deniz suyunda yaygın olarak bulunan bir mineraldir. Deniz canlıları, kalsiyum karbonat kullanarak kabuklarını ve iskeletlerini oluşturur. Bu kalıntılar, okyanus tabanına çöker ve zamanla tebeşir kayasını oluşturur. Tebeşir, birçok farklı amaç için kullanılır. Yazma, çizim ve sanat için kullanılır. Ayrıca, inşaat, tarım ve diş hekimliği gibi çeşitli endüstrilerde de kullanılır.

Kil ve tebeşir arasındaki fark nedir?

Tebeşir, suyu depolayabilen gözenekli boşluklara sahip olduğu için gözenekli bir kayaya örnektir. Karbonlu kalker gibi ek yerleri ve yatak düzlemleri yoktur. Kil ise gözeneklidir. Ancak partiküller genişledikçe ve gözenek boşluklarını doldurdukça ıslandığında geçirimsiz hale gelir.

Kil, silisyum dioksit, alüminyum oksit ve sudan oluşan bir mineraldir. Yapısı, küçük, ince taneli parçacıklardan oluşur. Kil, genellikle yumuşak ve plastik bir yapıya sahiptir. Bu nedenle, şekillendirmeye ve kalıplamaya uygundur. Kil, seramik, çanak çömlek, duvarcılık ve heykel gibi çeşitli uygulamalarda kullanılır. Tebeşir, kalsiyum karbonat mineralinden oluşan bir kayadır. Yapısı, daha büyük ve daha kaba taneli parçacıklardan oluşur. Tebeşir, genellikle yumuşak ve tozlu bir yapıya sahiptir. Bu nedenle, yazma, çizim ve sanat gibi uygulamalarda kullanılır.

Kil ve tebeşirin karşılaştırmalı özellikleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir:

Özellik	Kil	Tebeşir
Kimyasal bileşim	Silikon dioksit, alüminyum oksit ve su	Kalsiyum karbonat
Yapı	İnce taneli, yumuşak ve plastik	Kaba taneli, yumuşak ve tozlu
Kullanım alanları	Seramik, çanak çömlek, duvarcılık, heykel	Yazma, çizim, sanat

Tums ve tebeşir aynı şey midir?

Aktif maddesi kalsiyum karbonat olan bir tablet tums 1,000mg sahiptir. Esas olarak kalsiyum karbonat olan tebeşir, doğal olarak kireç taşı, mermer ve mercan oluşumundan bir araya gelerek, tatsız, kokusuz tozdur.

Tums ve tebeşirin ortak bir yanı, her ikisinin de kalsiyum karbonat içermesidir. Ancak, Tums’un tebeşirden farklı özellikleri ve kullanım alanları vardır. Tums, ilaç olarak kullanılır. Mide ekşimesi, reflü ve hazımsızlık gibi mide rahatsızlıklarını gidermek için kullanılır. Tums, mide asidini nötralize ederek çalışır. Tebeşir ise mineral olarak kullanılır. Yazma, çizim ve sanat için kullanılır. Tebeşir, yumuşak ve tozlu bir yapıya sahiptir. Bu nedenle, yazma ve çizim için idealdir.

Tums ve tebeşirin karşılaştırmalı özellikleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir:

Özellik	Tums	Tebeşir
Kimyasal bileşim	Kalsiyum karbonat ve magnezyum karbonat	Kalsiyum karbonat
Kullanım alanı	İlaç	Mineral
Etki	Mide ekşimesi, reflü ve hazımsızlık gibi mide rahatsızlıklarını giderir	Yazma, çizim ve sanat için kullanılır
Yapı	Sert ve tozsuz	Yumuşak ve tozlu